ئەڵێن لەو سەردەمە کە ژێرمەنەکان لەگەڵ سۆپای ڕوم شەڕیان دەکرد (ساڵی ۹ و ۱۶ زایینی). سۆپای ڕوم ژن و منداڵی خۆی لە پشتەوە دائەنا و خۆی دەچووە پێش لەبەر ئەوەێ کە هەرکات شارێکیان داگیر کرد. بە خێرایی ژن و منداڵەکانیان بۆ ئەو شارە بگوازن و شارەکە بە گشتی داگیربکەن. ئەم شێوە بۆ ڕومیەکان زۆر مەترسی دار و سامناک بوو لە بەر ئەوەی کە ئەگەر هێزی عەسکەری شارێک داگیربکات ناتوانێ کەلتوور و زمان و تەنانەت دینی خۆی لەو شۆێنە جێگیرکات و پاش ماوەێک ئەو شۆێنە چۆڵ دەکات.
بەڵام باسی ژن زۆر جێاوازە. کە ژن هات و نیشتەجێ بوو منداڵیش بە دوای ژن دێت، پەروەردەو کەلتوور و زمان و دین و داب و نەریت و ڕەوشتی ژیانیش لە گەڵی دێت و ئەو وڵاتە بۆ هەتاهەتاێە ئەگۆڕدرێ. لەبەر ئەوەش بوو کە ڕۆمیەکان لەو شێوە شەڕە کە ژێرمەن دەێکرد زۆر دەترسان.
ئەگەر چاو لە هێرشی مۆغول بکەین سۆپای مۆغول بە سەرکرداێەتی چەنگیزخان وڵات و شاری زۆریان وێران کرد و زۆر شوێنیان داگیر کرد. بەلام بەس ئەوانە سۆپای عەسکەری بوون لە بەر ئەوە کە بە خێزانەوە نەڕویشتن نەیانتوانی کەلتوور و داب و نەریتی خۆێان لە هیچ شۆێنیک دابمەرزێنن.
جا چەنگیزخان بۆ خۆی دەیگۆت ئیمە بەس لەسەر ئەسب حکوومەت دەکەین و ئیش دەکەین، هەرکات لە سەر ئەسب دابەزین ئەدی ناتوانین حکوومەت بکەین و نیشتەجێ بین. جا باسم لەسەر ئەوە بوو کە ژن کاریگەری زۆری لەسەر پارستن یان لەناوبردنی کەلتوور و داب نەریت هەێە.
تەنانەت ئەگەر چاو لە کۆچ کردن و پەنا بردن خەڵک بکەین بۆ نموونە لە فەڕانسە و ئێنگلیس ژمارەێ پەنابەری مۆسڵمان زۆرە و زۆربەیان بە ژن و منداڵ لەوێ ئەژین لەبەر ئەوەش کەلتووور و دینی خۆێان پاراستووە و ئەو شوێنە بووەتە وڵاتی ئیسلامی! بۆ نموونە ئەتوانین ئاماژە بە شاری بیرمەنگام لە ئێنگلیس بکەین.
هاوڕێان ئێنگلیس ۶۰۰ دانە مزگەوتی هەێە، ۶۰ دانە قۆتابخانەی ئیسلامی هەێە. زۆربەی ئەو خەڵکە بە بنەماڵەوە ڕۆیشتن بۆ ئەو شارە و نیشتەجی بوون هەر بۆێە کە داب و نەریتی خۆیانیش گواستوەتە ئەوێ جا ئەگەر چاو لە دیاسپۆرا و دەستەبژێربکەین کە بە هۆی درێژەدان بە خۆێندن یان دۆزینەوەی کار وەکوو تاکی کەس ڕویشتوون بۆ هەندەران، لە بەر ئەوەی کە ژن و منداڵ لە گەڵیان نەبوون نەک هەر کەلتوور و داب و نەریتی خۆێان نەماوە تەنانەت لە ژێر کاریگەری ئەو کەلتوورەش هەن. پێم واێە خەڵکی ئوروپا ئەبێ لە کۆچی بنەماڵە زۆرتر بترسێ تا کۆچی تاکی کەس واتە تاک ئاسانتر لە گەڵ کۆمەڵگا تێکەڵ ئەبێت.
ئەم باسە تەنیا بۆ کۆچ کردن و پانابەری نیە. هەر لە وڵاتیش ژن کاریگەری لەسەر کەلتوور و پاراستنی داب و نەریت و زمان لە پیاو زۆرترە. لە ڕاستیدا ژن یەکەمین سەنگەری پاراستنی زمان و کەلتوور و داب و نەریتە.
